27 juli 2007

De bewapening van Fort Pannerden



Fort Pannerden heeft niet altijd dezelfde bewapening gehad. De bewapening van voor de verbouwing van 1885-1890 is mij niet helemaal duidelijk, de uitgebreide beschrijving van het fort zoals voltooid zwijgt hierover, maar over de periode daarna weet ik al veel meer, mede dankzij een boekje uit 1911 over de bediening van het geschut en een boekje met een beschrijving van het fort, eveneens uit 1911. Het boek van J.R. Verbeek over kustversterkingen bevat ook interessante details.

Na het afronden van de verbouwing van 1885-1890 kreeg de nieuwe hoofdbatterij een bewapening van 5 stukken van 15 cm lang 25*. Ook kwamen er 2 keer 2 stukken van 10 cm, voor de eveneens nieuwe (flank-) pantserbatterijen die de Waal en het Pannerdensch Kanaal moesten bestrijken. Verder waren er 16 nieuw aangebrachte mortierposities in de buitenring voor mortieren van 10 cm. Vijf schietgaten van de caponnières werden benut door houwitsers van 15 cm. Waarschijnlijk werd dit zware geschut niet gebruikt voor het bestrijken van de gracht, maar voor het bestrijken van de omgeving. Samen met de mortierposities in de buitenring kon hiermee dan vanuit een veilige positie toch de omgeving onder vuur genomen worden. Bovendien kon er bovenop het fort nog geschut in open opstelling worden geplaatst. Daarvoor waren 3 stukken van 10 cm en 2 stukken van 8 cm aanwezig, evenals 6 Coehoornmortieren en 2 mitrailleurs M.90. Tenslotte had de bezetting van het fort nog 5 mitrailleurs M. 83 tot hun beschikking voor de caponnières, evenals geweren voor de bezetting in de buitenring.

De hoofdbatterij bestond vanaf 1903 nog maar uit 4 stukken 15 centimeter geschut, nadat de middelste positie was vervangen door een meetstation. Dat kanon 15 cm lang 25, zoals gebruikt in de hoofdbatterij, bestaat nog. Vorig jaar was ik op Fort Hoek van Holland en heb ik het kanon bekeken en gefotografeerd (bovenste foto). Dit kanon heeft een hele rijke geschiedenis. Oorspronkelijk was dit kanon onderdeel van de hoofdbatterij van Fort Pannerden, maar na het inbouwen van het meetstation was een van deze stukken overcompleet. Vervolgens is het stuk tot 1915 gebruikt als oefenkanon. Omdat een kanon van 15 cm toch vrij zwaar geschut is en Nederland maar weinig geschut had, werd het weggehaald bij de opleiding in Kampen waar het stond en tijdelijk opgeslagen tot er een nieuw doel voor kon worden gevonden. In 1917 werd het vervolgens gebruikt als spoorwegkanon, voor een positie aan de kust. Een trein met dit kanon kon dan een positie innemen bij Hoek van Holland om een bijdrage te leveren aan de verdediging van de kust.

Het kanon is echter, afgezien van proefnemingen, nooit gebruikt als spoorwegkanon en in de jaren '20 van de vorige eeuw werd het stuk opgesteld in een vaste opstelling op Fort Hoek van Holland. Daar werd het enige tijd gebruikt voor het oefenen van de geschutsbemanning van de hoofdbatterij van Fort Pannerden. Een rondleider van Fort Hoek van Holland vertelde mij hoe het zou komen dat dit kanon er nog is. Tegen 1940 zou het kanon in onbruik zijn geraakt en langzaam zijn overwoekerd door begroeiing. De Duitsers hebben Fort Hoek van Holland ontdaan van de pantserkoepels en al het ijzer dat ze konden slopen, om zo hun oorlogsindustrie van enkele tonnen aan extra grondstoffen te kunnen voorzien. Het kanon 15 cm lang 25 is echter domweg nooit ontdekt en heeft zo de oorlog overleefd. Dit verhaal is echter in tegenstrijd met dat beschreven in het boek van Verbeek. Het geschut was in depot, omdat het niet meer nodig was en wellicht dat het in die periode, elders over het hoofd is gezien. Hoe dan ook, het staat nu op Fort Hoek van Holland en lijkt in redelijk goede staat. Alleen het hydraulische bedieningssysteem is verwijderd en een paar onderdelen zijn beschadigd.

Het kanon is gemerkt, met de teksten: "No 3", "Fried. Krupp." en "1884" (Tweede foto van boven). Dat "Fried. Krupp." op de beroemde wapenfabriek van (toen) Friedrich Krupp slaat, mag duidelijk zijn.

Ook de bewapening in de periode 1926-1940 is mij niet duidelijk. Gesteld wordt dat men minstens 1 kanon en mogelijk zelfs alle vier stukken van de hoofdbatterij aantrof toen het fort tijdens de mobilisatie werd ingericht als infanteriesteunpunt, maar dat dat geschut verwijderd werd omdat er niet voldoende bruikbare munitie meer voor was. Wat wel duidelijk is, is dat er ander geschut is geplaatst, dat echter mogelijk nog niet bedrijfsgereed was. Ook wat dit betreft beschik ik nog niet over voldoende documentatie. De bronnen die er zijn spreken elkaar tegen.

Het belang van Fort Pannerden was echter ook in 1939-1940 nog vrij groot. Het fort zelf voldeed absoluut niet meer aan de eisen van de tijd, maar de strategische positie was nog steeds belangrijk voor de Nederlandse defensie. Daarom werden plannen uitgewerkt voor de bouw van speciale kazematten rondom het fort voor de plaatsing van nieuw, of in elk geval moderner, geschut. Die kazematten waren echter te duur, waarna twee posities in de hoofdbatterij geschikt werden gemaakt voor geschut 7 cm lang 40 no 1. Als je goed kijkt naar de schietgaten van de hoofdbatterij valt het op dat twee ervan er vreemd uit zien. Die hebben wat rafelige randen in plaats van de perfect gegoten uitsparingen van de andere drie (Derde foto van boven). Dat komt doordat deze zijn bijgewerkt met een lasbrander om een groter schootsveld mogelijk te maken. Het geschut, in eerste instantie in een tijdelijke opstelling buiten het fort, zou in januari 1940 in de hoofdbatterij zijn opgesteld. Daarnaast werden rondom het fort moderne betonnen kazematten gebouwd waaruit de omgeving onder vuur kon worden genomen met mitrailleurs. Hoewel mitrailleurs effectief zijn, hebben ze een vrij kort effectief bereik. Het geschut in de hoofdbatterij had daarentegen weer een beperkt schootsveld. Fort Pannerden kon dus verdedigd worden en kon de Rijn bestrijken, maar daar hield het dan ook wel weer mee op. Niet voor niets lag er nog een kanonneerboot stroomafwaarts om deze sector te versterken.

Het is niet duidelijk of de hoofdbatterij in mei 1940 is gebruikt. Mogelijk zijn er een paar schoten mee gelost op een Duits schip dat probeerde de Rijn af te zakken, mogelijk is er helemaal niet geschoten. In elk geval was Fort Pannerden op 11 mei 1940 omsingeld en waren de rivieren versperd door de gesprongen bruggen. Daarmee was de voornaamste taak, voorkomen dat men gebruik kon maken van de rivieren voor het aanvoeren van troepen en materieel, niet langer van groot belang. De bezetting van het fort gaf zich dan ook over.

De Duitsers hebben waarschijnlijk geen gebruik gemaakt van het fort, al is er waarschijnlijk wel kort gevochten rondom het fort in april 1945, bij de bevrijding van de Betuwe door de Geallieerden. Mogelijk is een granaatinslag op de Waalbatterij van die datum. Het gaat misschien om een inslag van 7,5 cm geschut en gezien de horizontale groef die in het dikke pantserstaal zit (onderste foto) gaat het mogelijk toch om een anti-tankgranaat. Het fort was in de Tweede Wereldoorlog absoluut niet bestand tegen een dergelijke beschieting, maar het pantserstaal was daar waarschijnlijk wel tegenop gewassen. Het beton uit 1890 had het waarschijnlijk niet gered. Mogelijk is deze groef echter het gevolg van proefnemingen of balorigheid van Geallieerde troepen in de laatste dagen of nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Er zijn namelijk meer plekken op deze batterij die lijken te wijzen op een beschieting en zoals eerder gezegd; Canadezen hebben in Fort Rhijnauwen geprobeerd een deel van het fort op te blazen. Fort Pannerden is er dan nog genadig vanaf gekomen.

* De lengte van een kanon wordt gemeten in het aantal keer dat de loop van het kanon langer is dan de doorsnede (het kaliber) van die loop. Een kanon van 15 cm lang 25 is dus 25 x 15 cm lang, oftewel 3,75 meter lang! Het gaat hier dan ook om, naar Nederlandse maatstaven, zeker voor die tijd, behoorlijk groot geschut. Dit ook omdat het bedoeld was om gebruikt te worden tegen mogelijk zwaar bepantserde vijandelijke schepen, zoals een rivierkanonneerboot.

Overigens was deze post eigenlijk nog uit 2007, maar omdat ik deze klaar had staan maar niet eerder heb gepubliceerd komt deze nu tussen eerdere posts te staan. Aangezien mij dat wel goed uitkomt laat ik het maar zo.