Van dichtbij

Het sneeuwde toen ik het fort voor het eerst zag. Toen ik, enkele weken geleden, voor het eerst over de dijk naar het fort liep, lag er een dik pak sneeuw en kwam er nog steeds een gestage hoeveelheid sneeuwvlokken naar beneden. Ondanks de kou en de gladheid heb ik toch doorgezet en al snel doemde het fort op. Bijna onherkenbaar door de sneeuw stak het fort duidelijk af boven de rest van de omgeving. Zo was het immers ook bedoeld: het fort moest een vrij schootsveld hebben om zo de Waal en het Pannerdens Kanaal te kunnen bestrijken met het daar aanwezige geschut. Het fort was, ondanks de sneeuw, al op grote afstand te zien en hoe dichterbij ik kwam, hoe meer ik onder de indruk kwam van de omvang van het geheel. Inclusief de omliggende kazematten is het terrein van het fort behoorlijk groot, bij benadering 100 bij 100 meter.

Ondanks het weer liep ik toch eerst een rondje om Fort Pannerden heen. Ik kon nu eindelijk het verdedigingswerk zien waar ik inmiddels al een paar weken mee bezig was. Helaas heb ik geen foto's van het fort in de sneeuw, want deze zouden waarschijnlijk heel mooi zijn geweest. De stilte en de sneeuw gaven deze momenten een bijzonder karakter.

Uiteindelijk besloot ik dan toch naar binnen te gaan. Dat was geen groot probleem, de stalen toegangsdeur stond open in verband met de open dag, die iedere eerste zondag van de maand plaatsvind. Het fort is nu al ruim 4 jaar gekraakt en wordt dus bewoond. Jammer dat ik daar zelf nooit op gekomen ben... Wonen in een fort, hoe verzinnen ze het! Ik moet bekennen toch een beetje jaloers te zijn... Binnen werd ik hartelijk verwelkomd door Titus, een van de bewoners van het fort. Hij was nog bezig met een rondleiding voor andere gasten en stalde mij dus even in de huiskamer van de bewoners.

Lang hoefde ik niet te wachten. Titus haalde me al snel op voor een persoonlijke rondleiding. Zonder hem zou ik al snel verdwaald zijn, het fort zit redelijk ingewikkeld in elkaar en bovendien is mijn richtinggevoel ook bepaald niet betrouwbaar. Ook al had ik Titus nog nooit eerder gezien, toch voelde ik me al snel op mijn gemak. Hij is erg vriendelijk en zeer enthusiast over zijn onderwerp. Hij liet mij eerst de buitengalerij en de caponniéres zien. Deze vormden de buitenste verdedigingslinie van het fort, bedoeld om te voorkomen dat een aanvallend leger de gracht kon oversteken en het fort binnen kon dringen. Eigenlijk begonnen we dus met de laatste linie van het fort.

De muren van de buitengalerij en de caponniéres zijn voorzien van schietsleuven, die vaak nog zijn afgedekt met half openstaande stalen kleppen. Deze worden tegenwoordig door vogels gebruikt om in te nestelen. Op een enkele plek is nog een oorspronkelijk raam te vinden. De muren en de plafonds zijn voorzien van ijzeren ringen, bedoeld om geschut mee te kunnen transporteren en op te kunnen takelen. Van het geschut zelf is inmiddels allang geen spoor meer te bekennen.

De benedenverdiepingen zijn tegenwoordig deels in gebruik door de bewoners, deels opslagruimte. Al snel vallen mij een aantal details op die ik later nog nader wil bestuderen in mijn onderzoek. Opvallend is de manier waarop de bewoners gebruik maken van de al aanwezige bevestigingspunten in de muren. Ze proberen het fort zoveel mogelijk in oude staat te laten of te herstellen. Wanneer er iets opgehangen moet worden, dan wordt er dus niet zomaar een gat in een muur geboord, maar wordt bij voorkeur gebruik gemaakt van krammen die zijn aangebracht door het leger voor de inmiddels allang verwijderde primitieve electriciteitsleidingen. Een enkele keer, bijvoorbeeld voor de douche, wordt de boor toch gebruikt, maar dan slechts om een gat te boren in het cement tussen de stenen. Gelukkig. Het zou zonde zijn wanneer dit historische monument zou worden opgeofferd om in moderne gemakken te kunnen voorzien. Nee, zelfs het "sanitair" is in oude staat gelaten. De vroegere privaten voor de soldaten worden tegenwoordig door de bewoners gebruikt. Men krijgt een geheel ander beeld van vroegere tijden wanneer men daar terecht komt...

Titus laat mij ook de tussenverdieping zien, waar een aantal van zijn medebewoners hun kamers hebben. Ook hier eigenlijk geen aanpassingen om tegemoet te komen aan de eisen van de moderne tijd.

Interessant zijn de pantserbatterijen. Hier vind je nog opstellingen voor geschut. Ook zijn er nog sporen te zien van aanwijzingen voor geschutscommandanten met betrekking tot het schootsveld. Zodat een ploeg soldaten, die voorheen niet op het fort geweest waren, toch meteen hun geschut in stelling konden brengen bij een eventuele mobilisatie.

Bovenop het fort aangekomen is het uitzicht duidelijk anders dan het vroeger geweest moet zijn. Er staan bomen in zicht, die vroeger binnen het schootsveld van het fort gelegen zouden hebben. Die zouden er vroeger niet hebben gestaan omdat het niet toegestaan was om te bouwen of bomen te planten binnen een bepaalde straal van een verdedigingswerk. Inmiddels zijn deze regels echter allang niet meer van kracht. Toch kun je nog een heel stuk ver kijken en zeker de rivier en het kanaal kun je vanaf het fort goed zien.

Voor de website van de huidige bewoners van het fort, zie de link aan de rechterkant.

Een brug te ver...

Ik kon het niet laten! Wanneer je vanaf station Arnhem de bus neemt (lijn 33) richting Doornenburg kom je over de brug die zo'n cruciale rol speelde tijdens operatie "Market-Garden", de combinatie van luchtlandingen en een grondoffensief die de geallieerden in staat had moeten stellen om nog in 1944 de Tweede Wereldoorlog tot een einde te brengen. De brug ziet er zo goed uit dat ik dacht dat dit een andere brug was, maar blijkbaar is dat niet het geval. Op het moment dat de bus over deze brug heen reed dacht ik even aan de mannen die in en rond Arnhem gevochten hebben, dagenlang hebben gewacht op versterkingen, om vervolgens alsnog te sneuvelen, als krijgsgevangene de laatste dagen in Duitse handen door te brengen of met gevaar voor hun leven te proberen de eigen linies te bereiken... Ik kan iedereen die het nog niet gelezen heeft het boek van Cornelius Ryan aanbevelen, het is een klassiek verhaal van moed en mislukkingen zoals ze daadwerkelijk in een oorlog voorkomen.

Een eerste veldverkenning

Logischerwijze ben ik dus begonnen met mijn onderzoek in mijn eigen boekenkasten. Verrassend genoeg was het resultaat daarvan eigenlijk nihil. Slechts in één boek werd Fort Pannerden genoemd en dan betrof het nog slechts een stipje op een overzichtskaartje.

Mijn volgende stap was een zoekactie in de online-publiekscatalogus, oftewel Picarta, waarbij alle Nederlandse bibliotheken zijn aangesloten. Daar had ik iets meer succes, maar eigenlijk was de oogst ook daar erg schraal: blijkbaar is er nooit veel over dit fort gepubliceerd.

Bij een nader onderzoek van deze publicaties bleek ook dat er eigenlijk maar weinig bekend is over de geschiedenis van het fort. Ik vatte dan ook het plan op om daar eens verandering in te brengen. Het lijkt mij leuk om een artikel of een boekje over het fort te schrijven, of beide. Daarin zou ik dan een overzicht willen geven van de geschiedenis van het fort, van het begin van de bouw in 1869 af, in ieder geval tot en met de Tweede Wereldoorlog. Zodat, wanneer men iets wil weten over Fort Pannerden, er in ieder geval een publicatie is die men als beginpunt kan gebruiken.

Hoe kom ik erop?

Hoe ben ik er eigenlijk op gekomen om een onderzoek te doen naar dit fort? Dat is niet zo moeilijk uit te leggen. Van een vriendin van mij hoorde ik over dit fort. Het leek haar wel een onderwerp dat mij zou interesseren. Daar had ze helemaal gelijk in!

Grappig genoeg heb ik, toen ik een jaar of 13 was, een boekje gemaakt over forten. Mijn broer heeft het, in een toen nog zeldzaam moment van broederlijke samenwerking, voor mij uitgetypt op een oude typemachine. Vervolgens heb ik er nog wat plaatjes bijgeplakt en het was af. Een mooi boekje, al zeg ik het zelf, zeker voor zo'n jong jochie. Eigenlijk was dat boekje mijn eerste geschiedkundige werk dat niet voor school was bestemd.

Het is ook niet vreemd dat ik juist een boekje over forten wilde maken. Ik ben al van jongs af aan geïnteresseerd in de geschiedenis van oorlogvoering, in oorlogstuig van vroeger en nu en alle aanverwante zaken. In die periode hield ik me een tijdlang juist erg bezig met forten, waarna ik dus het plan opvatte om een boekje erover te maken. Helaas kan ik dat boekje even niet vinden. Ik had het graag even willen nakijken, of het een kritische toets zou kunnen doorstaan. Waarschijnlijk niet, het bevat in ieder geval geen voetnoten. Maar ik ben benieuwd of het inhoudelijk in ieder geval wél klopt. Ach, het zal wel weer een keer opduiken en dan zal ik er eens naar kijken.

Oorlogvoering is in ieder geval een fascinerend onderwerp. Oorlog heeft een enorm grote uitwerking op de geschiedenis, op onze samenleving en op mensenlevens. Het is ook omgeven met een soort verheerlijking. Nog steeds denken mensen ook aan dingen als "glorie" wanneer ze aan oorlogvoering denken. Ook ik heb me daar niet altijd aan weten te onttrekken, zeker niet op jonge leeftijd. Maar goed, inmiddels ben ik wel wat wijzer geworden...

Ik denk dus na over vragen als: "Waarom voeren mensen oorlog? Hoe voert men oorlog en wanneer?" Met name die eerste vraag is natuurlijk erg belangrijk. Wat zet mensen ertoe aan om op grote schaal geweld te gebruiken? Hoe kun je dat rechtvaardigen? Kun je dat rechtvaardigen? Zelfs in het tijdperk van "smart weapons" en "surgical strikes" betekent oorlog nog steeds het verlies van mensenlevens, ook van burgers. Niet in de laatste plaats omdat men, ondanks alle moderne technologie die nu een rol kan spelen bij de oorlogvoering, ook nog steeds ouderwetse wapens gebruikt. De Verenigde Staten gebruikten in de periode 2001-2002, tijdens de campagne in Afghanistan, zelfs nog Boeing B-52 "stratofortress" bommenwerpers voor "carpet bombing", oftewel het bedekken van een bepaald gebied onder een "tapijt" aan bommen. Daar is heel weinig "smart" en nog minder "surgical" aan te pas gekomen... In tegenstelling tot wat sommige mensen denken is oorlogvoering dus nog steeds eerst en vooral een onaangename, bloederige bezigheid, die veel slachtoffers kent. Dat is iets wat je nooit uit het oog moet verliezen wanneer je het over oorlog hebt...

Na de middelbare school ben ik geschiedenis gaan studeren. Er was voor mij geen enkele andere optie, de geschiedenis in het algemeen en de geschiedenis van de oorlogvoering heeft me altijd al gefascineerd. Nog voordat ik de middelbare school verliet ben ik al naar musea geweest om daar in de archieven te duiken, op zoek naar foto's en bouwtekeningen van, bijvoorbeeld, slagschepen. Voor mij is er niets leuker dan onderzoek doen in zo'n archief en te beseffen dat je een stukje geschiedenis onder handen hebt, een document dat vroeger door een generaal of een admiraal is bestudeerd. Ik ben dan ook bezig om me te specialiseren in de militaire geschiedenis.

Toen ik dus hoorde over Fort Pannerden dacht ik meteen: "Wat raar, de naam van dat fort zegt me niet zoveel." Terwijl ik dus best wel het een en ander van forten afweet. Bij een blik in de boeken over forten die ik heb bleek al snel waarom: er was eigenlijk niets over vermeld. Toen was ik echt nieuwsgierig geworden en wilde ik graag wat meer weten over dit 'geheimzinnige' fort.

Een overzichtsfoto van Fort Pannerden

Op deze foto van het fort, genomen vanuit het zuid-oosten, zijn links en rechts twee van de batterijen van het fort te zien. Op de voorgrond een caponniére. Duidelijk is te zien dat de betonnen en gepantserde batterijen van een latere datum zijn dan het onderste, gemetselde gedeelte. (Met dank aan de bewoners van het fort.)

Iets meer over het fort

Fort Pannerden werd gebouwd in de periode 1869-1871, volgens de toen heersende inzichten op het gebied van fortificaties. Maar in diezelfde periode vond ook de Frans-Pruissische oorlog plaats, die eindigde met het ontstaan van het Keizerrijk Duitsland. Tijdens deze oorlog werden ook nieuwe wapens gebruikt, waardoor de heersende denkbeelden met betrekking tot de oorlogvoering bijgesteld moesten worden. Als gevolg daarvan was het fort toen het voltooid werd, in 1871, eigenlijk al verouderd.

Het fort heeft een asymmetrisch grondplan. Het is ontworpen om zowel het Pannerdens Kanaal als de Waal te kunnen bestrijken met geschut. Oorspronkelijk was het fort "bomvrij" wat zoveel wil zeggen als: bestand tegen beschietingen. Die status heeft het fort eigenlijk niet lang gehad. Al snel na de bouw was de wapentechnologie zo sterk verbeterd dat forten eigenlijk hun bestaansrecht verloren. In eerste instantie werd geprobeerd om de bestaande fortenlinies, waar miljoenen in geïnvesteerd waren, te moderniseren, maar uiteindelijk heeft men dit moeten opgeven. Tegen de tijd van de Tweede Wereldoorlog was het een hopeloze zaak geworden om fortificaties te bouwen, met de befaamde (of beruchte) Maginotlinie als hoogte- en als dieptepunt van het fenomeen fortificaties. Het is dan ook eigenlijk vreemd dat juist de Duitsers, die de Maginotlinie gewoon omzeild hadden, nog een poging hebben gewaagd met de al even beruchte Atlantik Wall...

Aan het fort is ook duidelijk te zien dat het weliswaar een schepping is uit het verleden, maar toch nog vrij recent een militaire functie heeft gehad. Er staan kazematten rondom het fort, waarmee men geprobeerd heeft om in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog nog één keer het fort te benutten voor het oorspronkelijke doel: de verdediging van Nederland. Die kazematten waren de laatste poging om het fort te moderniseren, maar zeker niet de eerste. Ook de pantserbatterijen, die prominent te zien zijn wanneer je het fort of foto's ervan bekijkt, dateren niet uit 1871.