Wijzigingen en verbouwingen

Al tijdens de bouw van het fort werden wijzigingen doorgevoerd in het ontwerp van het fort. Dit blijkt onder andere uit het eerder genoemde verweer van de aannemer. Maar ook na het opleveren van het fort was men nog niet tevreden. Mede naar aanleiding van nieuwe technische ontwikkelingen en ervaringen werd al kort na 1871 besloten het fort beter verdedigbaar te maken door het uit te breiden met twee pantserbatterijen (de beide flankbatterijen) en door de rivierbatterij te versterken. Deze uitbreiding werd waarschijnlijk uitgevoerd tussen 1885 en 1890, maar in sommige documenten wordt een andere datum genoemd. Op de foto het uitzicht vanuit één van deze batterijen. Het is goed te zien dat de omgeving makkelijk bestreken kon worden vanuit deze posities. Zelfs anno 2006 is er nauwelijks dekking te vinden... Deze verbouwing was de meest ingrijpende, al snel zou het fort te sterk verouderd zijn en zou men bovendien besluiten om de verdedigingslinie waartoe het fort behoorde een lagere prioriteit te geven. In 1926 werd het fort uiteindelijk definitief niet langer van belang geacht. In de Eerste Wereldoorlog was inmiddels al gebleken dat forten van een dergelijke constructie niet bestand waren tegen zware beschietingen. Fort Pannerden werd vervolgens uitsluitend nog als steunpunt voor de infanterie gebruikt. In de periode voor mei 1940 werd dan ook besloten het fort slechts beperkt te versterken, door middel van 7 nieuwe kazematten te bouwen, rondom het fort.

Uit nader onderzoek moet nog blijken wanneer het fort is verbouwd. Aan het interieur is op diverse plaatsen duidelijk te zien dat bepaalde ruimtes in de loop der tijd zijn veranderd. Maar wanneer precies? Tussen 1869 en 1871, zoals de aannemer klaagt? Tijdens de grote verbouwing enkele jaren daarna? Of wellicht nog later?

Het lijkt inmiddels echter wel zeker dat één van mijn vragen in elk geval deels beantwoord is. Op 13 april 2005 schreef ik over de buitenring, dat deze duidelijk zichtbaar veranderd is. Waarschijnlijk betreft het hier in onbruik geraakte schietgaten voor mortieren. De schuine afrondingen aan de bovenkant zouden het mogelijk hebben gemaakt om mortiergranaten af te schieten op het omliggende terrein, vanuit de relatief veilige positie van de buitenring. Deze buitenring is immers lager gelegen dan het hoogste punt van het terrein aan de overkant van de gracht en was daarom moeilijk onder vuur te nemen bij een aanval.

Over de periode tot 1871

Al voordat fort Pannerden werd gebouwd was er een verdedigingswerk, de zogenaamde "Sterreschans". Dit verdedigingswerk bestond uit een stervormig grondvlak met 6 punten, zes bastions als het ware, met daarop een stenen redoute, een magazijn en een privaat. Het werk werd aangelegd naar aanleiding van het voltooien van het Pannerdens Kanaal en zou in 1742 gereed gekomen moeten zijn en dienst hebben gedaan tot aan het begin van de 19de eeuw. Deze schans lag verder landinwaarts dan het huidige fort, ongeveer op de plaats van het restaurant met dezelfde naam. Uit een document uit de 18de eeuw, aanwezig in het Nationaal Archief, blijkt dat dit werk ook wel werd aangeduid als "'t fort bij Pannerden".

Voorafgaand aan de bouw van het huidige fort zijn zeker drie ontwerpen de revue gepasseerd. In willekeurige volgorde, aangezien de chronologie van deze ontwerpen mij nog onduidelijk is:

-een ontwerp voor een fort waarvan het grondplan uitsluitend uit rondingen bestaat
-een symmetrisch ontwerp met drie zijden
-een ontwerp voor een polygonaal fort dat enige gelijkenis vertoond met het uiteindelijk uitgevoerde ontwerp.

De bouw van het fort was niet zonder problemen. Uit een uitgebreid verslag, te vinden in het archief van Stichting Menno van Coehoorn, blijkt dat er problemen waren met de aanbesteding van diverse werkzaamheden, waardoor het Ministerie van Oorlog in een conflict verzeild raakte met de aannemer over de gemaakte kosten. In het Gelders Archief bevind zich ook een dagboek van de bouw, dat waarschijnlijk nog veel meer informatie hierover bevat.

Ook op een ander punt begon de geschiedenis van het fort nogal bijzonder. Nog tijdens de bouw werden plannen gemaakt om het, voor zover mogelijk, in gebruik genomen. Dit gebeurde aangezien er oorlog uitbrak tussen Pruisen en Frankrijk. De toenmalige Nederlandse vorst, Koning Willem III, was destijds ook nog Groothertog van Luxemburg. Frankrijk wilde het groothertogdom toevoegen aan haar grondgebied, maar Pruisen dreigde met oorlog indien dit plan doorgang zou vinden. Het was om die reden niet uitgesloten dat het Koninkrijk der Nederlanden betrokken zou kunnen worden bij deze oorlog. Daarom werden geschutsposities in gereedheid gebracht. Uiteindelijk wist Nederland gelukkig buiten deze oorlog te blijven, die eindigde met een verlies voor Frankrijk en het ontstaan van het Duitse Keizerrijk in 1871. Hoewel men, zoals blijkt uit het verweer van de aannemer tegen de bewering dat deze te hoge kosten in rekening heeft gebracht, voorbereidingen heeft getroffen om het toen bijna voltooide fort te verdedigen, is het mogelijk niet zover gekomen dat men daadwerkelijk is overgegaan tot het bemannen van deze posities.

Tussenstand

Aangezien ik de afgelopen weken druk bezig ben geweest en niet precies weet wanneer ik weer verder kan gaan met mijn onderzoek lijkt het me een goed idee even een paar nieuwe posts toe te voegen, te beginnen met een beknopt overzicht van mijn resultaten tot nu toe:

-Stukken aangetroffen in het Nationaal Archief te Den Haag:

Op Microfiche: diverse kopieën van ontwerptekeningen, waaronder een complete set van 9 tekeningen van een ontwerp dat enige gelijkenis vertoond met het uiteindelijke resultaat, plattegronden van het fort zoals voltooid in 1871, ontwerpen voor de verbouwing van het fort en enkele andere stukken, zoals bijvoorbeeld kaarten en tekeningen van de telegraafverbinding van het fort en een paar detailtekeningen van constructies.

-Stukken aangetroffen in het Gelders Archief te Arnhem:

Diverse stukken van de genie, bijvoorbeeld over onderwerpen als hakhout en een aan te schaffen kachel, waaruit blijkt dat men niet over één nacht ijs ging bij de besteding van gemeenschapsgeld. Verder een tekening van een molen bij Millingen en een aantal tekeningen van voorontwerpen van het fort.

-Stukken aangetroffen in het archief van Stichting Menno van Coehoorn te Utrecht:

Onder andere de uit 1880 daterdende "Memorie omtrent het in staat van verdediging stellen van het fort bij Pannerden" van (toen nog) Luitenant-Kolonel Kromhout, waarin gedetailleerde informatie staat over het inventaris en de bemanning van het fort.

Ik heb voldoende aanknopingspunten om verder te komen met mijn onderzoek en verwacht vooral veel van verder onderzoek bij het Nationaal Archief, aangezien ik me daar tot nu toe beperkt heb tot het bekijken van materiaal dat beschikbaar is op microfiche maar er nog zeer veel beschikbaar moet zijn in origineel. Zo zou het bijvoorbeeld ook handig zijn om de legenda's, behorende bij de op microfiche beschikbare tekeningen, op te vragen. Dat maakt het een stuk makkelijker om bijvoorbeeld te beoordelen of een bepaalde ruimte in de loop der tijd een andere functie heeft gekregen.

Een nieuwe dag, een nieuw archief...

Nou, het heeft even geduurd, maar nu is het er dan eindelijk van gekomen. Het bezoekje aan het Gelders Archief was zeer de moeite waard, al was het helaas nogal kort. Bij het bekijken van mappen met archiefstukken kwam ik een paar zaken tegen die zeker nadere studie verdienen, onder andere een uitgebreide set tekeningen voor een niet gerealiseerd ontwerp voor Fort Pannerden, waarvan een aantal in kleur. Binnenkort hoop ik in elk geval één foto van die plannen op dit weblog te kunnen plaatsen, mits mijn budget dat toestaat. De kosten daarvan zijn echter aanzienlijk, dus ik moet er nog eens goed over nadenken.

Het voorontwerp lijkt nauwelijks op het uiteindelijk uitgevoerde ontwerp, al zijn er wel (vooral intern) overeenkomsten. Wat natuurlijk ook logisch is, aangezien zowel dit voorontwerp als het uiteindelijk uitgevoerde ontwerp uit dezelfde periode stammen en mogelijk zelfs door dezelfde persoon of personen gemaakt zijn. Het betreft een, op het eerste gezicht, meer symmetrisch ontwerp, met aan drie zijden waarschijnlijk een bastion. Het meest opvallende aan het ontwerp is echter een koepel met daarin geschutsopstellingen in het midden, op het hoogste punt van het fort. Een dergelijke constructie was echter op dat moment al verouderd, zoals de bekende torenforten laten zien. Deze torenforten waren torens met geschut erin, die inderhaast moesten worden verborgen achter aarden wallen omdat verbeteringen in de militaire technologie ertoe hadden geleid dat ze te kwetsbaar waren geworden. Fort Asperen is een bekend voorbeeld van deze forten.

Overigens heb ik nog steeds geen antwoord op de vraag naar de oorsprong van Engelstalige graffiti waarop in een commentaar op een eerdere post werd gesproken. Tenzij hiermee de (duidelijk zichtbare) graffiti met woorden als "Flashpoint" en het doodshoofd met "Keep Away" wordt bedoeld, zoals ook te zien op foto's op dit weblog, aangebracht door vandalen in de periodes dat het fort leeg stond, heb ik nog geen definitief antwoord. Fort Pannerden lag echter natuurlijk in het deel van Nederland dat al vóór mei 1945 bevrijd was door de Geallieerden en het is goed mogelijk dat ergens in 1944 of 1945 Geallieerde soldaten op het fort zijn geweest. Dan hebben ze gelukkig minder schade toegebracht dan bij Fort Rijnauwen, waar ze, uit verveling, explosieven tot ontploffing brachten omdat ze zich afvroegen hoeveel schade dat zou toebrengen. Het antwoord op die vraag was overigens: "Niet zoveel." Gelukkig maar.

Dirk, mocht je dit nog lezen, als je nog iets specifieker kunt zijn over wat je precies hebt gezien en waar, zou je dat nog even in een reactie willen plaatsen? Alvast bedankt.